Cuma kasabasını gezen Evliya Çelebi şu bilgileri vermektedir:
“Tırhala toprağıdır. Voyvadalıktır. Yenişehir mollasının nâibi yönetimindedir. Yeniçeri serdarı, Kethüdâ yeri ve birkaç ayanı vardır. Geniş bir ovada kurulmuştur. Bağlı, bahçeli yedi mahalleli, yedi mihrablı küçük bir kasabadır. Serbest zeâmettir. Ömer Bey Camii ile Ali Çavuş Camilerinde cuma namazı kılınır. Ali Çavuş Camii kurşun örtülü, nûrlu bir camidir. Beş aded mahalle tekkesi, bir aded medrese, bir hamam, iki sıbyan mektebi, üç aded hanikâh, iki aded tüccar hanı ve yirmi aded dükkânı vardır. Havası ve suyu lâtif, zengin ve verimli bir gelişmiş kasabadır. Hanedan sahibi Hadım Ağa ve biraderi Musa Ağa, sofraları meydanda, ikram sever kimselerdir”
(VIII, 1966, s.58).
Osmanlının bölgeyi kaybetmesinin ardından, 1914’te Makedonya Genel Valiliği idarî mercilere gönderdiği genelgede Müslüman cemaat temsilcilerinden köy adlarını, okulların, camilerin, tekkelerin, medreselerin ve başka dinî Müslüman vakıflarının kayıtlarını içerecek kapsamlı listeler hazırlamalarını istemiştir. Makedonya Tarih Arşivi’nde, 16 Mayıs 1914 tarihli ve arşiv kaydındaki dosya numarası 56 olan belgede Kayalar İlköğretim Okulları müfettişinin Genel Valiliğe gönderdiği bir belge bulunmaktadır. Belgede 3 ayrı ekli listede Türk okullarında görev yapan öğretmenler, okullarla ilgili ve öğrenci sayılarına ilişkin istatistikler bulunmaktadır. Müfettiş halkın büyük bir çoğunluğunun Müslüman olup Türkçe konuştuğunu belirtmektedir.
“Kayalar Bölgesinin Yabancı Okullarına Ait İstatistik” başlığını taşıyan listede köylerin adları, okul türü, öğrenci ve öğretmen sayıları, okul harcamaları ve kimi gözlemler yer almaktadır. Belge tarihi 15 Mayıs 1914’tür ve müfettişin imzasını taşımaktadır.
Müfettişin belgesinde ekli olan listelerden üçüncüsünde Türk okullarındaki öğretmenlerle ilgili bilgiler yer almaktadır ve burada 51 öğretmenle ilgili kayıt bulunmaktadır. Tablodan öğretmenlerin adlarını, nereli olduklarını, yaşlarını, medenî durumlarını, hizmet yıllarını, maaşlarını, eğitim durumlarını ve görev yaptıkları yerleşim birimini öğrenmekteyiz. Kayalar bölgesindeki öğretmenlerin pek çoğu yaş itibarıyla gençti. Eğitim durumlarına bakılacak olursa bunların Manastır İdâdîsi, Manastır Öğretmen Okulu, Manastır Rüştiyesi, İstanbul Medresesi, Serfice Rüştiyesi, Kayalar Rüştiyesi, Vodina Rüştiyelerinden mezun olduklarını görmekteyiz. Okullarda öğretmenler dışında hocalar da ders vermekteydi. Anlaşıldığına göre öğretmenlerin büyük bir kısmı doğup büyüdükleri yerlerin okullarında görev yapmaktaydılar (Valsamidis, 2003, s.257-259).
Türk okulları faaliyetlerini 1923 yılındaki nüfus mübadelesine kadar sürdürmüştür (Valsamidis, 2003, s.269).
20. y.y. başlarında kazanın nüfusu 23575 kişi düzeyindeydi, Yunan nüfus ise 7190’dı. Kayalar Kaymakamı’nın Selânik Genel Valiliğine yazdığı 1 Şubat 1923 tarihli telgrafta bölgede 29121 Türk, 6270 Yunanlı ve 4800 Bulgar ve Slavca konuşanların yanı sıra 450 Vlah’ın bulunduğundan söz etmektedir (Valsamidis, 2003, s.256).
Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Türkler, mübadeleyle Kayalar’dan ayrıldılar. 17 Temmuz 1923 tarihli İcrâ Vekilleri Heyeti Kararnamesi’ne göre, bir kısmı Amasya, Tokat ve Sivas’a nakledildiler. 7000 Kayalar mübadili de Samsun’a sevk edildi (İpek, 2000, s.42, 50). Aşağı Kayalar Mahallesi’ne, Gelibolu, Trakya ve Karadeniz bölgesinden; Yukarı Kayalar Mahallesi’ne Ege ve Marmara bölgesinden gelen Rumlar yerleştirildiler.
Günümüzde Ptolemedia adı taşıyan Kayalar’da, ayakta kalan tek Osmanlı eseri, Hükümet Konağı’dır.
Kaynak: http://ottoman.mfa.gov.tr/Eser.aspx?g=1c5a5376-fe8e-403c-85bd-eadae3149072
